با این حال قدیمی‌ترین سند فارسی موجود درباره نام تهران نشان می‌دهد که تهران قبل از سده سوم هجری قمری وجود داشته است، زیرا نویسنده‌ای بنام ابوسعد سمعانی در کتاب خود از شخصی بنام ابوعبدلله محمد ابن حامد تهرانی رازی نام می‌برد که اهل تهران ری بوده و در سال 261 هجری قمری برابر 874 میلادی در گذشته است.
ابوالقاسم محمد ابن حوقل به سال 331 هجری قمری در توصیف شهر تهران نوشته است که: تهران در شمال شهر ری واقع شده است و دارای باغهای فراوانی است و میوه آن بسیار متنوع است.
ابواسحاق استخری در کتاب المسالک و الممالک به سال340 هجری قمری درباره تهران به تفصیل سخن گفته است و ابن بلخی در کتاب خودش به نام فارسنامه که حدود سال های500 هجری قمری نوشته است از آثار تهران سخن به میان آورده است.
نجم الدین ابوبکر محمد ابن علی ابن سلیمان راوندی در کتاب معروف خویش به نام راحه الصدور به سال 599 هجری قمری روایت کرده است که مادر سلطان ارسلان سلجوقی که در سال 561 هجری قمری از ری قصد عزیمت به نخجوان را داشت در نزدیکی تهران فرود آمد و درهمان ایام خود سلطان نیز در دولاب که ناحیه ای در جنوب خاوری تهران است اقامت داشت.
در زمان پادشاهان صفوی کم کم تهران شهرتی پیدا کرد و آبادی و رونق این شهر به ویژه در دوره سلطنت شاه طهماسب اول آغاز گردید. چون جد اعلای صفویه به نام امامزاده حمزه مجاور بقعه حضرت عبدالعظیم در شهر ری مدفون بود از این رو سلاطین مزبور هرچند گاه برای زیارت قبر جدشان به تهران می آمدند.
شاه طهماسب اول گذشته از این، به علت وجود آبهای گوارا و باغهای فراوان و شکارگاههای مناسب اطراف شهر تهران را دوست می‌داشت و به مرور در این محل به سکونت های تقریبا طولانی می‌پرداخت، به حدی که دستور داد دور شهر را برج و باروی مقاومی و بناهای تازه و کاروانسراها در داخل آن بنا کنند، به همین مناسبت در سال 961 هجری قمری حصاری به دور شهر بنا نهادند که از چهار دروازه و 114 برج به تعداد سوره های قرآن تشکیل می یافت و مصالح آن را از معادنی تامین کردند که بعدها به چاله میدان و چاله حصار موسوم گردید.
حدود بارویی که به فرمان شاه طهماسب اول به دور شهر کشیده شد تقریبا 6 هزار قدم و بشرح زیر بود:
و محوطه ارگ با داشتن حصار مخصوص و خندق جداگانه در وسط شمالی شهر قرار داشت.
از چگونگی محلات و موقعیت آنها چنین بر می آید که قسمت مغرب و شمال غربی شهر داخل باروی عهد شاه طهماسب غالبا باغستان بوده و خانه های مسکونی بیشتر در عودجالان و چاله میدان قرار داشته است و قسمت بازار محل کسب و کار بازرگانان و پیشه‌وران آن زمان بوده است.
شاه عباس اول نیز تا چندی به پیروی از شاه طهماسب همین رویه را تعقیب کرد و به آبادانی تهران همت گماشت و دستور داد باغ بزرگی به نام چهار باغ در تهران احداث کنند و ساختمانی برای سکونت موقتی خاندان سلطنتی بنا نهند.
در سال 1200 هجری قمری تهران برای اولین بار توسط آغا محمد خان قاجار به عنوان پایتخت انتخاب گردید.
در زمان آقا محمدخان قاجار تنها به ساختن عمارت تخت مرمر اکتفا گردید ولی در زمان فتحعلی شاه محلات جدید و ساختمانهای تازه چندی در تهران ایجاد گشت که از آن جمله بنای مسجد امام خمینی (شاه) - مسجد سید عزیز الله - مدرسه مروی - قصر قاجار - نگارستان و لاله زار را میتوان نام برد.
در زمان محمد شاه محله ای بنام عباس آباد در جنوب بازار و یک باغ و ساختمان بزرگتر نیز به نام عباس آباد در شمال تهران (عباس آباد کنونی)و محله دیگری به نام محمدیه که سابقا میدان پاتقاتوق نامیده میشد بر محلات دیگر افزوده شد و آب رودخانه کرج را بوسیله نهری بنام نهر کرج به تهران منتقل ساخت.
و همچنین احداث باغ داودیه (محله فعلی داودیه) و بخشی از بنای مسجد جمعه و بازار بین الحرمین از جمله آثار زمان محمد شاه میباشد. در زمان سلطنت ناصرالدین شاه به همت امیر کبیر تاسیساتی چون مدرسه دارالفنون – بازار امیر – بازار کفاشها – سرای امیر پدید آمد. در سال 1275هجری قمری برای اولین بار برای تهران نقشه تهیه گردید.
در سال 1284 هجری قمری نقشه جدید تری از تهران با همکاری مهندسین فرانسوی تهیه شد. و اراضی جدیدی را داخل محدوده شهر نمودند و شهر را بوسیله خندقها و بارو های جدید به شکل هشت ضلعی محدود ساختند و ارتباط شهر با خارج را بوسیله دوازده دروازه به نام های دروازه های شمیران، دولت، یوسف آباد، دوشان تپه، دولاب، خراسان، باغشاه، قزوین، گمرک، حضرت عبدالعظیم، غار، خانی آباد تامین نمودند.
علاوه بر دروازه های دوازده گانه بالا که تا سال 1309 شمسی همچنان پا برجا بود، پاره ای بنا ها و باغها. محلات دیگر در زمان سلطنت ناصر الدین شاه ایجاد گردید که بعضی از آنها هنوز پابرجاست و از بقیه جز نامی باقی نمانده است، که میتوان به شرح زیر نام برد:
تاریخ افسانه‌ای تهران
تاریخ افسانه‌ای تهران به شیث بن آدم و هوشنگ پیشدادی می‌رسد. در عهد ساسانیان کیش زردشت در ری رواج یافت و چندین آتشگاه بزرگ در شمال و جنوب تهران ایجاد شد.
آتشگاه نخستین قصران در فاصله 30 کیلومتری مرکز تهران رو به روی یکی از ارتفاعات کوه توچال قرار داشت. در فرهنگ آنندراج آمده است شهر تهران در قمست جنوبی شهر حالیه تهران بنا شده و خانه های پستی داشتند که شبیه به غار ولی به تدریج از طرف شمال توسعه یافت و منازل را بیشتر به سرچشمه قنوات نزدیک کرده اند.
در کتاب تهران عصر ناصری آمده است: تهران از قرن ششم ه ق یکی از روستاهای ناچیز و کم اهمیت بود و شهر ری که تقریبا" در شش کیلومتری تهران قرار داشت، کانون عظیم تمدن و فرهنگ قدیم این خطه به شمار می رفت. تا این که با هجوم ویرانگر مغول جنگ های داخلی، کشمکش های مذهبی و تفرقه اندازی های فرقه های مذهبی و . . . ری رو به ویرانی نهاد.
در کتاب عجایب البلدان آمده است: تهران قریه ای است معظم و ولایات ری دارای باغات زیاد با اشجار و ثمرات خوب و فراوان و سکنه در خانه های سرداب مانند به سر میبرند، همین که دشمن حمله آورد، به خانه های تحتانی پناه می برند که هر قدر محصور بود نشان امتداد یابد به سبب کثرت آذوقه که از فرط احتیاط ذخیره کرده اند آسوده اند . . . و دایما" به سلطان عصر یاغی و با عساکر او در کارزارو زد و خوردند، مالیات خود را به مسکوک نمی پردازند، بلکه در عوض نقود رایج خروس و مرغ می پردازند.
تا حمله مغول، هنوز هم تهران به صورت قریه ای نه چندان معتبر باقی مانده بود و مانند دیگر قراء ری زیرنظر خوارزمشاهیان اداره می شد. یاقوت حموی سیاح بزرگ عرب هنگام فرار از دست مغولان در سال 617 ه ق از این قریه یاد کرده است. با سکونت اهالی ری پس از زلزله های متناوب و نیز حمله مغولان، تهران به تدریج از شکل روستا بیرون آمد و به شهرکی تبدیل شد که دارای چهار امامزاده و چند بقعه متبرکه بود.
به عنوان اولین امامزاده های تهران باید از امامزاده زید، یحیی، اسماعیل و سید نصر الدین نام برد. در این دوره کشاورزی و باغداری توسعه پیدا کرد و این امر نظر مهاجمان و ساکنان روستاهای اطراف تهران را به خود جلب کرد. این وضع تا پایان دوره های ترکمانان و اوایل صفویه دوام یافت.
گذرها
گذرها معابری بودند که محلات مختلف شهر قدیم را به یکدیگر متصل می‌ساختند. از گذرهای معروف تهران که تا امروز نیز نام آنها در بین مردم رواج دارد میتوان به این گذرها اشاره نمود:
خیابان‌ها
خیابان‌های قدیم در دوره قاجار و اوایل پهلوی خیابان‌های تهران از 15 تا 20 خیابان اصلی و فرعی تجاوز نمی‌کرد. از خیابان‌های قدیمی که هنوز نام قدیم خود را حفظ کرده‌اند، میتوان به موارد زیر اشاره نمود.
جاده مخصوص
خیابانی که امروز ولی‌عصر خوانده می‌شود و تجریش و راه‌آهن را به هم متصل می‌سازد، در زمان رضاشاه جاده مخصوص یا اختصاصی خوانده میشد و تا سال‌ها اتومبیل‌های عادی اجازه رفت و آمد در آن را نداشتند.
این راه تا چهار راه انقلاب (پهلوی)، خیابان بود و پس از آن به جاده تبدیل میشد و در اطراف آن فقط باغ و بیابان، ویلا و به صورت پراکنده مهمانخانه و کافه‌های حومه شهر مشاهده میشد.
میدان‌ها
در تهران عهد قاجار پنج میدان توپخانه، بهارستان، ارگ، پاقاپق و مشق ساخته شد. بعد از آن 12 میدان دیگر در تهران بناشد.
طراحان میدان‌های جدید ابتدا مهندسان چک و فرانسه و سپس آلمانی و دانمارکی بودند. بعدها 150 میدان کوچک و بزرگ به مرور به این مجموعه اضافه شد. از 50 میدان احداث شده در سال‌های اخیر، آفریقا (آرژانتین) و بسیج، بزرگترین آنها هستند.
قهوه‌خانه
معتبرترین قهوه‌خانه‌های تهران قدیم، قهوه‌خانه‌های آینه و قنبر در ناصرخسرو، قهوه‌خانه یوزباشی در پشت شمس‌العماره، قهوه‌خانه تلمیه در کوچه مروی و قهوه‌خانه آسیدعلی در خیابان سعدی شمالی و ... بود قهوه‌خانه‌های قدیم تهران فاقد میز و صندلی و در پنجره شیشه‌ای بود و محل نشستن افراد.
سکو یا تخت‌هایی بود که آنها را به وسیله قالی یا زیلو مفروش می‌کردند.
از نظر معماری این قهوه‌خانه‌ها شباهت بسیار به سربینه حمام‌های قدیمی داشتند که دیوارهای آنها با کاشی پوشیده میشد.
علاوه بر فضای سرپوشیده قهوه‌خانه دارای فضای سر بازی نیز بود که به آن باغچه می‌گفتند حوض و سنگابه‌ای در وسط قهوه‌خانه دیده میشد.
دیوار قهوه‌خانه با نقش‌هایی از صحنه‌های رزم و بزم و تصاویر قهرمانان اساطیری شاهنامه به ویژه تصاویری از داستان رستم و سهراب، سیاوش و کشته شدن دیو سپید توسط رستم پوشیده میشد.
در مواردی نیز پرده‌هایی از ماجرای این رخدادها زینت‌افزای قهوه‌خانه بود.
قهوه‌خانه‌ها را به خصوص در شب‌های فرخنده مانند میلادها، به ویژه شب مبعث، آذین می‌بندند و چراغان می‌کنند. در این شب‌ها مجالس انس برپا می‌شود و تا نیمه‌های شب به شعرخوانی، نقل و نقالی و سخنوری می‌پردازند.
در بعضی شب‌ها مانند میلاد امیر مؤمنان، مجلس ذکر سماع ترتیب داده می‌شود و قول و غزل می‌خوانند و دست‌افشانی می‌کنند در شب‌های ماه مبارک رمضان ترنا بازی در قهوه‌خانه‌ها انجام میشد و بازنده را گاهی به دادن زولبیا بامیه محکوم می‌کردند.
در گذشته دسته‌های تقلید‌چی، مطرب، حیوان رقصان نیز در قهوه‌خانه‌ها مشتریان را سرگرم می‌کردنداغلب این قهوه‌خانه‌ها پستویی داشت که محل دم کردن چای و چاق کردن قلیان و طبخ ناهار بود. در قهوه‌خانه‌های جدید، میز و صندلی جای سکو و تخت را گرفته است.
تهران به تفکیک مناطق شهرداری
تهران در حال حاضر به 22 منطقه شهری تقسیم می‌شود که نقشه توزیع این مناطق بر گشتره تهران بزرگ به شکل زیر است:
مراکز دیدنی
تهران مراکز دیدنی، زیارتی و طبیعی فراوانی دارد. در زیر اسامی اکثر این مراکز آمده است که علاوه بر آن با کلیک بر روی تهران قدیم و تهران امروز می‌توانید عکس‌های تهران را ببینید.
الف) اماکن زیارتی و مذهبی
1. امام زاده محمود
2. امامزاده ابراهیم
3. امامزاده ابوالحسن
4. امامزاده ابوالقاسم
5. امامزاده ابوطالب
6. امامزاده اسحاق ابن موسی
7. امامزاده اسماعیل
8. امامزاده اسماعیل زکریا
9. امامزاده اهل ابن علی
10. امامزاده پنج تن
11. امامزاده جعفر
12. امامزاده حسن
13. امامزاده داود
14. امامزاده رضا
15. امامزاده زید
16. امامزاده سید اسماعیل
17. امامزاده سید محمد ولی
18. امامزاده سید ناصرالدین
19. امامزاده سید ولی
20. امامزاده شعیب
21. امامزاده صالح
22. امامزاده طاهر
23. امامزاده عباس
24. امامزاده عبدالله
25. امامزاده عزیز
26. امامزاده عقیل
27. امامزاده علاءالدین
28. امامزاده علی اکبر
29. امامزاده عمادالدین
30. امامزاده عینعلی و زینعلی
31. امامزاده قاسم
32. امامزاده قاسم وحیدیه
33. امامزاده محمد
34. امامزاده مطیب
35. امامزاده معصوم صالح
36. امامزاده نوربخش
37. امامزاده یحیی
38. امامزاده‌کابل‌حسین
39. امامزاده‌موسی‌ابن‌جعفر
40. بقعه امامزاده معصوم
41. بقعه بی بی شهربانو
42. بقعه چهل تن
43. بقعه رقیه
44. بقعه علی بن محمد ملقب به قاضی صابر
45. بقعه هفت دختران
46. تکیه دولت
47. سر قبر آقا
48. سقاخانه حضرت ابوالفضل
49. مرقد مطهر امام خمینی
50. مسجد الجواد
51. مسجد امام‌خمینی
52. مسجد جامع تهران
53. مسجد جزایری
54. مسجد جمعه
55. مسجد حاج‌رجبعلی
56. مسجد حکیم‌باشی
57. مسجد خان مروی
58. مسجد سپهسالار جدید
59. مسجد سپهسالار قدیم
60. مسجد سید عزیزالله
61. مسجد شیخ عبدالحسین
62. مسجد فیلسوف‌الدوله
63. مسجد معزالدوله
64. مسجد معیرالممالک
65. مقبره پیرعطا
66. مقبره خواجه احمد
67. مقبره خواجه موسی
68. مقبره سید میر سلیم
69. کلیسای طاطاوس
70. کلیسای مریم مقدس
ب) بناهای تاریخی
1. آب‌انبار سید اسماعیل
2. آتشگاه قصران
3. ارگ تهران
4. باغ نگارستان
5. برج طغرل
6. برج نقارخانه
7. بقایای شهر سلجوقی
8. بقعه سلطان
9. بقعه شیخ عبدالله طرشت
10. بنای مسعودیه
11. پاچنار
12. پل صفوی
13. پل قاجاری
14. تپه چشمه علی
15. تپه گبری
16. تپه میل
17. توپ مروارید
18. چهار راه مخبرالدوله
19. حمام بازار
20. حمام مهدی‌خانی
21. حمام همتیار
22. خانه اتحادیه
23. خانه امام جمعه
24. خانه امیربهادر
25. خانه امین‌السلطان
26. خانه شقاقی
27. خانه شهید مدرس
28. خانه مشیرالدوله
29. خانه وثوق
30. خانی آباد
31. دروازه باغشاه
32. دروازه خانی آباد
33. دروازه خراسان
34. دروازه دوشان تپه
35. دروازه دولاب
36. دروازه دولت
37. دروازه شمس العماره
38. دروازه شمیران
39. دروازه عبدالعظیم
40. دروازه غار
41. دروازه قزوین
42. دروازه گمرک
43. دروازه یوسف آباد
44. دژ رشکان
45. دیر خواهران روحانی
46. زندان هارون
47. میدان سبزه
48. سردر باغ ملی
49. سقاخانه آینه
50. سقاخانه عزیز محمد
51. سقاخانه کل عباس علی
52. سقاخانه نوروزخان
53. سیده ملک خاتون
54. عمارت امیریه
55. عمارت باغ فردوس
56. عمارت فاضل عراقی
57. عمارت کامران میرزا
58. عمارت منیریه
59. عمارت نظامیه
60. عمارت و باغ فرمانیه
61. قبر تاج الدین
62. قره تپه
63. قصر ضحاک
64. قصر قاجار
65. قلعه تبرک
66. قلعه دختر ضحاک
67. قلعه گبری
68. قنات آباد
69. قنات شاه
70. کاخ بهارستان
71. کاخ سعدآباد
72. کاخ سلطنت‌آباد
73. کاخ فیروزه
74. کاخ گلستان
75. کاخ موزه های گلستان
76. کاروانسرای عین‌الرشید
77. کاروانسرای قصر بهرام
78. گود زنبورک خانه
79. لا له زار
80. محله بازار
81. محله چال میدان
82. محله دولت
83. محله سنگلج
84. محله عودلاجان
85. منار محله پامنار
86. میدان و ساختمان راه‌آهن
87. میدان ارگ
88. میدان امام خمینی
89. میدان امین السلطان
90. میدان بوعلی سینا
91. میدان حسن آباد
92. میدان محمدیه
93. میدان مشق
ج) جاذبه های طبیعی
1. آبشار پسنگ
2. آبشار دوقلو
3. آبشار سوتک
4. آبشار منظریه
5. آبشاراسون
6. استودان گبرها
7. پارک اتابک
8. پارک امین الدوله
9. پارک جنگلی چیتگر
10. پارک ملی خجیر
11. پارک ملی کویر
12. پناهگاه پلنگ‌چال
13. پناهگاه شیرپلا
14. تپه حصارک
15. تپه کله قندی
16. توچال
17. دریاچه سد لتیان
18. قله دماوند
19. منطقه حفاظت شده ورجین
د) موزه ها
1. آبکار
2. آبگینه
3. آثار طبیعی و حیات وحش
4. آزادی
5. بهزاد
6. پست و تلگراف
7. تاریخ
8. تماشاگه خودرو
9. جانبازان انقلاب اسلامی
10. جواهرات ملی
11. خانه صبا
12. رضا عباسی
13. زمین شناسی
14. سبز
15. سکه بانک سپه
16. سیزدهم آبان
17. سینما
18. شهدا
19. صبا
20. صنعت برق
21. عکاس خانه شهر
22. علوم
23. فرش ایران
24. کاخ رجعت و عبرت
25. کاخ سعد آباد
26. کتابخانه ملک
27. گیاهان دارویی
28. مجلس شورای اسلامی
29. مردم شناسی
30. مروارید
31. ملت
32. ملی ایران
33. نظامی
34. نیروی هوایی
35. هنر های ملی
36. هنرهای زیبا
37. هنرهای معاصر
38. هنرهای تزئینی
ه) گورستان‌ها
1. ابن باویه
2. بهشت زهرا
3. حضرت عبدالعظیم
4. دولت
5. ظهیرالدوله
